Čitali smo: „Zaboravljene istorije istine“ Novice Milića

Šta je istina i kako se do nje dolazi pitanja su sa kojima otpočinje povest filozofije, a svojom aktuelnošću danas potvrđuju da je osnovna svrha filozofije oduvek ležala u postavljanju pitanja, umesto u pružanju odgovora. Da je drugačije, za nedvosmislen odgovor na ta pitanja bilo bi dovoljno da konsultujemo nekog od filozofa, jer su oni ― kreirajući kompleksne sisteme ― pokušavali da odgovore na pitanja porekla sveta, života i bića, a da pri tome odgovori budu istiniti. Upravo ljubopitljivost koja bi morala da krasi filozofe, jeste jedan od osnovnih motiva knjige „Zaboravljene istorije istine“ Novice Milića, koju je ove godine objavila Akademska knjiga iz Novog Sada.

Serijom predavanja o filozofskim idejama, sistemima, i što je najbitnije, o njihovim potragama za ispravnim putem (metodom) da se dosegne istina, Milić pokušava da pruži novi osvrt na stara učenja, da iz zaborava probudi ono što je zaspalo dubokim snom samorazumevajućeg znanja i neupitnih filozofskih aksioma.

Vedrija istorija istine

Već naslov knjige, a potom i sam sadržaj ukazuju na to da je Niče jedan od najznačajnijih Milićevih oslonaca u potrazi za vedrijom i ujedno zaboravljenom istorijom istine, kako je sam na više mesta u knjizi naziva, indirektno ukazujući na mračnost, tmurnost kao odrednicu tradicionalno poimane istine.

Niče istinu određuje kao „iluzije za koje smo zaboravili šta su, metafore, pohabane i sa izgubljenom čulnom snagom”. Iluzije su nastale procesom uopštavanja i imenovanja, odnosno formulisanja pojmova, sve do traženja osnovnih principa. Međutim, ovakvo kreiranje kule od pojmova presudno je uticalo na poimanje čoveka i formulisanje vrednosti kroz istoriju, tako što su se iluzije (kako Niče određuje pojmove) uzimale kao aksiomatski principi koji se dalje ne proveravaju i kojima se svi potonji oblici mišljenja i života legitimišu, kako je to činila metafizika. Niče takođe konstatuje da je tradicionalno poimanje istine kao metafizičke tvorevine korisno ukoliko je glavni cilj opstanak.

Ova viđenja predstavljaju ključ za Milićevo tumačenje filozofske portage za istinom i identifikovanje implikacija metodologija koje svoje poreklo duguju metafizici. Univerzalizacijom principa metodološkog dolaska do istine autor zaključuje sledeće:

„Tri poteza redom i istovremeno – identifikacija koja razno svodi na jedno ili isto, aproksimacija koja različito uklanja kao različito kako bi pojam važio za veliki broj sličnih slučajeva, i generalizacija koja uopštava misao u stav ili sud nadležan za, ako je moguće, sve slučajeve, i mimo prethodne sličnosti – to su tri osnovna metoda filozofije, u svim vremenima i za sve knjige.”

Iako je ovakav metodološki princip doneo značajnu korist čitavom ljudskom rodu, omogućio razvoj nauka, poboljšanje kvaliteta života, Milić ukazuje i na drugu stranu ove korisnosti pokazujući da se metafizičko poimanje metodologije, koje svoj vrhunac doživljava u klasičnom nemačkom idealizmu, pretvorilo u socijalni inženjering koji je pojavne oblike dobio kroz nacizam, logorski komunizam i liberalne demokratije koje se stalno moraju ograničavati tehnikama discipline i kontrole (što nam pojašnjva odakle potiče implicirana tmurnost istorije istine).

Polje istine ≠ polje konačnosti

Paradoksalno, iako traganje za istinom podrazumeva traganje za onim što je tačno i nepromenljivo, metodološko okoštavanje principa dolaska do istine upravo se isprečilo na putu mogućnosti rasvetljavanja samog pojma istine, čak i udaljavanja od nje u današnjem vremenu. Tako problem gubitka poverenja u univerzitete, medicinske nauke, pa čak i pojava fenomena poput fake news-a svoje uzroke imaju u tradicionalnom poimanju obrazovanja i učenja o istini, gde univerziteti predaju „mrtva, šuplja i napabirčena znanja i takvo usmerenje univerziteta načelno onemogućuje istraživanje, inovaciju, otkrića”.

Milićev povratak istoriji istine nas neprestano na to podseća. Za njega polje istine nije polje konačnosti, tačnih odgovora koji će jednom zauvek rešiti večita pitanja. Niti je alternativa tradicionalnom poimanju istine ekstremni relativizam. Istorija filozofije je pokazala da istina može ispunjavati svrhu korisnosti, ali i da to nije niti treba da bude jedina svrha ljudskog intelekta, niti jedini način ispravnog mišljenja. Apsolutno oslanjanje na istinu do koje se dolazi jednom, večito ispravnom metodologijom dovodi do konformizma i lenjosti čoveka. Tada metod, po mišljenju autora postaje „aparat na samonavijanje” koji kada se primeni ispovrati znanje, što se danas manifestuje u sve dominantnijoj algoritmizaciji i automatizaciji čovekovog života, kao i prodoru softvera u čovekovo mišljenje.

Otpor istinama koje su došle kao prinude

Kakav je onda priželjkivani odnos čoveka prema istini? Gde se nalazi vedrina za kojom Milić traga? Vedrina se po njegovom mišljenju otkriva tamo gde se pojavljuje „otpor istinama koje su došle kao prinude”. Dakle, odnos prema istini treba da bude manifestacija slobode, slobode od logosa za kog je upravo čovek oruđe dolaska do ispravnog mišljenja, pa tako i ispravnog postupanja (setimo se da metafizika prema Miliću može dovesti do porobljavanja čoveka, kroz različite ideološke sisteme). Danas je odnos prema tradicionalnom poimanju istine definisan kao otpor prema računarskoj algoritmizaciji života. Ako je okoštalost metodološke potrage za istinom dovela do gubljenja autoriteta obrazovnih institucija i nauke, ali i do fake news-a i računarske algoritmizacije života, koji bi onda bio put, metod za odgovor na ove pojave?

„Zaboravljena istorija istine“ nam pokazuje da smo u potrazi za istinom redukovali čoveka, nametnuli smo zakone ispravnog mišljenja da bismo došli do istine, samo da bi nas oni u izvesnom smislu zaslepeli i onemogućili da vidimo čovekov potencijal da bude slobodan, inovator i kreator novih znanja. Čovek, negovan da živi pod diktatom logosa, pretvorio je sebe u podanika sopstvenih konstrukcija istine. Milić zaključuje da metodologiju dolaska do istine valja proći kako bi se „uz poštovanje njenih otkrića i istina krenulo ka onom što metodima izmiče, što metodologija ne može da misli”, pozivajuću nas da se na ovom putu uvek vodimo pitanjima, jer su konačni odgovori ipak područja koja pripadaju mašinama, odnosno na koje su mašine ograničene. Čovekova sposobnost da zađe preko konačnosti i algoritamske zadatosti (za šta su primeri i jezička poigravanja poput višeznačnosti, neodređenosti, alosemija) predstavlja, prema Milićevom mišljenju, možda i poslednju liniju odbrane od algoritmizacije života, a samim tim i poslednji garant slobode.

Za FakeNews Tragač,
Milica Janjatović Jovanović