08.04.2025.Internetom se već mesecima širi video-snimak arhitekte i kolekcionara etnografske građe Željka Utvara na kom on tvrdi kako u srpskim muzejima nema ukradenih predmeta kao što je to slučaj sa zapadnim zemljama, te da je sve do poslednjeg predmeta u srpskim muzejima čisto naša kulturna i materijalna baština. Pokušali smo da ispitamo istinitost ovih navoda, a u tome nam je pomogao predsednik Srpskog arheološkog društva i dugogodišnji muzejski savetnik u Narodnom muzeju Srbije Adam N. Crnobrnja. On Utvarove tvrdnje ocenjuje kao „smele“ ali suštinski „paušalno date, bez šireg konteksta“.
U nastavku teksta razmotrićemo tri Utvarove tvrdnje nastale na skupu „Čuvari blaga“ na Avali, koji je dostupan na Jutjub kanalu portala Ognjilo. Ove tri tvrdnje su u obliku kraćeg videa na različitim društvenim mrežama skupile na hiljade reakcija, komentara i deljenja:
„Srpski muzeji su jedini muzeji u Evropi od svih zemalja koje nas okružuju – da ne govorim o nordijskim zemljama – koji ni jedan jedini predmet u svojim depoima i stalnim postavkama nema ukraden od tuđih naroda.“
„Sve do poslednjeg predmeta u srpskim muzejima je čisto naša kulturna i materijalna baština“.
„Svi drugi muzeji od grčkih, od bugarskih, od hrvatskih, od mađarskih, da ne govorim Francuze, Nemce, Austrijance i Britance, svi imaju 90 odsto predmeta na stalnim postavkama ukradeno“.
Ukratko – prva Utvarova tvrdnja je donekle tačna, ali izvučena iz konteksta. Srpski muzeji zaista nemaju mnogo predmeta spornog porekla, ali je to posledica istorijskih okolnosti u kojima se Srbija našla. Druga Utvarova tvrdnja ne stoji, jer u Srbiji postoje brojni predmeti koji su deo kulturne baštine različitih naroda, a izloženi su u našim muzejima. Treća tvrdnja predstavlja preuveličavanje postojećeg problema i generalizaciju. Pojedini evropski muzeji jesu ozloglašeni zbog „ukradenih predmeta“, ali teško da su to „svi muzeji“.
Pokušali smo da kontaktiramo i sa samim Željkom Utvarom posredstvom njegove Fejsbuk stranice, ali nam on do objavljivanja ovog teksta nije odgovorio.
Najpre smo pokušali da ustanovimo da li je istina da srpski muzeji nemaju „ni jedan jedini predmet u svojim depoima i stalnim postavkama“ koji je „ukraden od tuđih naroda“. Adam Crnobrnja objašnjava nam kako mnogi muzeji u Evropi zaista sadrže predmete koji potiču iz drugih zemalja (poznat je primer spora Grčke i Velike Britanije oko kulturnog nasleđa), ali da razlozi za to mogu biti višestruki.
„Ova tvrdnja gospodina Željka Utvara je veoma smela, ali u suštini paušalno data, bez razumevanja šireg konteksta, te bi se pre mogla smatrati njegovim domišljanjem no tvrdnjom. Nemali broj muzeja nekada kolonijalnih država poseduje i predmete koji su ‘pokupljeni’ iz zemalja nekadašnjih njihovih kolonija.” objašnjava Crnobrnja, ali isto tako „u mnogim muzejima se nalaze predmeti koji su se u njima zatekli u vreme dok su se ti muzeji nalazili u okviru nekadašnjih, sada nepostojećih država“.
S druge strane, logično je da Srbija nema mnogo „zaostataka“ delova kulturnog nasleđa sa teritorija koje danas pripadaju drugim državama, jer Srbija nije bila kolonijalna sila, podseća Crnobrnja. Ipak i u Srbiji postoje izolovani primeri takvih zaostataka.
„Arheološki artefakti sa istraživanja lokaliteta Zok, koji se danas nalazi u Mađarskoj, potiču iz jednog kratkog perioda 1920. godine, kada se taj deo Mađarske Baranje nalazio u okvirima tadašnje Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca“, objasnio nam je predsednik Srpskog arheološkog društva.
Nakon završetka Prvog svetskog rata srpska vojska je – uz saglasnost komandanta istočnog krila trupa Antante Franšea D’Eperea – zaposela deo teritorije današnje Mađarske teritorije do Moriša, Subotice, Baje i Pečuja gde se nalazi i lokalitet Zok. Ali ga je nakon par godina kada su se utvrdile granice Kraljevine SHS i napustila.
Odgovor je vrlo jednostavan – ne. Da je tako, građani Srbije i turisti koji posećuju naše muzeje ne bi mogli da vide značajne artefakte koji potiču iz drugih zemalja ili sa drugih kontinenata, a koji nisu nužno ukradeni. Ovo nam je potvrdio i Adam Crnobrnja:
„Naravno da to nije tačno. Muzej afričke umetnosti nema predmete koji potiču sa tla Srbije, Muzej Jugoslavije je prepun predmeta ne samo sa teritorije bivše SFRJ, već i iz čitavog sveta, Narodni muzej Srbije poseduje dela renomiranih evropskih slikara iz prošlih epoha itd. Važno je naglasiti da su ti artefakti u naše muzeje došli putem poklona i otkupa, to jest sa jasnim i čistim pravnim poreklom“.
Pojedine evropske zemlje zaista jesu ozloglašene zbog ukradenih predmeta u svojim muzejima. Karakterističan primer je Britanski muzej u kom se i dalje nalazi na desetine hiljada predmeta iz bivših kolonija ove države. Bez krivice nisu ni muzeji u Francuskoj, Nemačkoj, Holandiji… Krađa kulturnog nasleđa je globalan problem zbog kog bi UNESKO ove godine trebao da otvori svoj „Virtuelni muzej ukradenih kulturnih predmeta“. Ali tvrdnje o 90% ukradenih predmeta u svim evropskim muzejima, a pogotovo grčkim ili hrvatskim ipak su preuveličane.
„Pored ’kolonijalnog’ porekla dela muzejskih zbirki u zemljama bivšim kolonijalnim silama, čiji način nabavke može biti sporan sa moralnog stanovišta (ali se mora rešavati u okviru pravnog poretka), najveći deo zbirki muzeja čine predmeti koji sa pravne strane imaju jasno i ’čisto’ poreklo – nabavljani su poklonima, otkupima ili u okviru legalnih istraživanja“, objašnjava nam Adam Crnobrnja.
Za našeg sagovornika, posebno je problematična bila tvrdnja da su grčki muzeji među onima koji imaju 90% predmeta na stalnim postavkama koji su ukradeni. Ovu tvrdnju, Crnobrnja ocenjuje kao nonsens. „Dovoljno je obići nekoliko grčkih muzeja i shvatiti kolika je to besmislica, iako se može očekivati da i kod njih, kao i kod nas u Srbiji, može da se zatekne po neki zaostatak iz ranijih perioda“, navodi Crnobrnja.
Kako Crnobrnja objašnjava postoje i slučajevi „tuđih“ predmeta u muzejima koji nisu sporni, zbog menjanja granica i nastajanja novih država. „Na primer, Arheološki muzej u Zagrebu poseduje veliki broj praistorijskih arheoloških artefakata sa područja našeg Srema, koji su u taj muzej dospeli krajem 19. i početkom 20. veka, dok se naš Srem nalazio u okviru iste države kao i današnja Hrvatska – u okviru Austrougarske“, zaključuje Crnobrnja.
Marija Zemunović, FakeNews Tragač
