23.12.2024.Bio je petak, 22. maj 1942, kada je na javno vešanje na trgu u Valjevu izveden 26-godišnji Stjepan Steva Filipović, komandant Tamnavsko-kolubarskog partizanskog bataljona. Postoji više svedočenja da je prilikom sprovođenja na vešanje pred punim trgom uzvikivao parole kojima je pozivao narod u borbu protiv okupatora. Ta svedočanstva svakako bi bila dokaz njegovog nepokolebivog duha; međutim, tek će fotografija koja je napravljena neposredno pred njegovo pogubljenje, dok mu je omča oko vrata, a ruke visoko podignute i stisnute u pesnice, od Stjepana Stevana Filipovića načiniti simbol antifašizma.
Njegovo držanje pred izvesnu i blisku smrt smatra se njegovim najvećim podvigom, te je verovatno i najzaslužnije što će 1949. posthumno biti odlikovan ordenom narodnog heroja. S tim ordenom dobiće i časti koje je to odlikovanje podrazumevalo. O njemu će se pisati u knjigama i štampi, u Hrvatskoj i Srbiji četiri osnovne škole nosiće njegovo ime, ulice će se zvati po njemu, a dobiće i dva spomenika inspirisana njegovim likom i poznatom fotografijom: jedan u Opuzenu u Hrvatskoj – mestu rođenja, a jedan u Valjevu – mestu smrti.
Danas se u srpskim i hrvatskim medijima sporadično pojavi ime Stjepana Steve Filipovića i uglavnom ga prati jedan epitet – zaboravljen. Zajedno s većinom drugih odlikovanih Ordenom narodnog heroja, iz udžbenika i popularne kulture preseljen je u muzeje. Od četiri škole – samo jedna, u Divcima kod Valjeva, još uvek nosi njegovo ime. Već decenijama u rodnom Opuzenu nema ni njegovog spomenika: uništen je početkom devedesetih i nikada nije obnovljen.
Nasuprot nemaru bivših jugoslovenskih republika prema Filipovićevom nasleđu, u medijima se često nailazi na podatak koji bi ukazivao na određeni respekt koji za Filipovića postoji u međunarodnim i svetskim okvirima. Naime, u mnogim tekstovima podrazumevaće se da njegova slika danas stoji na samom ulazu u zgradu sedišta Ujedinjenih nacija u Njujorku. Međutim, ovaj podatak, ponovljen nebrojano puta, ispostavio se kao netačan. Prilikom provere ovih navoda je za FN Tragač sa više adresa iz UN (iz kabineta portparola generalnog sekretata UN i iz Posetilačkog centra) potvrđeno da se ova fotografija ne nalazi na ulazu u zgradu, da nije deo stalne postavke, a nemaju je ni u foto-arhivi UN.
Odakle uopšte ovaj podatak? Teško je potpuno ući u trag ovoj informaciji, ali je sigurno da se prvi put pojavila pre više od 40 godina, a od tada je ponovljena na stotine puta i u raznim varijacijama. Primera radi, uz intervju autorke fotografije Slobodanke Vasić za časopis Front 1983. taj podatak se pominje usput, kao da se podrazumeva. Takva je i većina drugih tekstova koji iznose ovaj podatak kao opštepoznat, bez navođenja konteksta, povoda ili barem približnog vremena kada je ova fotografija mogla biti postavljena.
Svakako je moguće da je u jednom periodu ona bila izložena u sedištu Ujedinjenih nacija, ali da se radilo o nekoj privremenoj izložbi. Većina umetničkih dela koja se nalaze u sedištu Ujedinjenih nacija u Njujorku su pokloni zemalja članica, a jedini trenutno izloženi poklon od Jugoslavije (doniran 1954.) jeste spomenik „Mir”.
Određenu konfuziju oko ovog potencijalnog eksponata stvara i više verzija koje su se u medijima i literaturi pojavljivale, pri čemu neke zaista nisu moguće. Tako se u tekstu lista Politika iz 2006. navodi da je „reprodukcija velikih dimenzija smeštena u Muzej čoveka u zgradi Ujedinjenih nacija u Njujorku”, iako ovaj „muzej” pod ovim imenom ne postoji u zdanju UN, dok se, poređenja radi, u knjizi „Rušenje antifašističkih spomenika u Hrvatskoj 1900-2000” iz 2009. čak navodi da se u zgradi UN u Njujorku nalazi replika Filipovićevog spomenika iz Opuzena.
Filipovićevim životom i poznatom fotografijom su se poslednjih godina najviše bavili Radivoje Davidović i Mirjana Belić Koročkin Davidović, autori knjige „Stevan Filipović – istina o istorijskoj fotografiji” objavljene 2012. godine. I u ovoj knjizi se taj podatak pominje, ali ponovo nema priloga u vidu fotografije koja bi bila potvrda ovih tvrdnji. Autori su za FN Tragač rekli da su, kao i mi, „na ovaj podatak naišli na više mesta u knjigama i novinskim napisima”, ali da više nisu u posedu građe koju su koristili za pisanje knjige. Neki novinari koji su podatak navodili u svojim tekstovima pozivali su se na usmene potvrde koje su dobili od Filipovićevih potomaka, a neki i od njegovih saboraca.
Jedino što bi malo približilo i olakšalo proveru jesu detalji koji se ponavljaju na više mesta, da je a) fotografija bila velikog formata, po nekim navodima u Filipovićevoj prirodnoj veličini od 160 cm, b) da je postavljena na samom ulazu u sedište UN ili u holu i c) da je postavljena u sklopu neke veće izložbene celine posvećene antifašizmu.
Kako UN nemaju dostupnu pretraživu arhivu sa eksponatima s izložbi iz starijih perioda, a uz nedostatak barem približnih informacija o vremenu i kontekstu, traženje određenog eksponata svodi se na traženje igle u plastu sena. Ako je istina da je barem u jednom periodu svet oličen u zdanju Ujedinjenih nacija gajio poštovanje i sećanje na Filipovićevo antifašističko nasleđe, sva je prilika da je i u svetskim okvirima on odavno – zaboravljen.
Danka Mihajlović, FakeNews Tragač
